ΟΜΟΙΟΠΑΘΗΤΙΚΗ: Καθαρό νερό ή καθαρή ανοησία;

Σήμερα θα πάρουμε ένα μικρό χάπι ζάχαρης, εγχυμένο με ειδικά φορτισμένο νερό, και θα θεραπεύσουμε τις αρρώστιες μας με έναν πρωτότυπο τρόπο. Γιατί το θέμα σήμερα είναι η ομοιοπαθητική, ένα από τα αγαπημένα μου δημοφιλή συστήματα εναλλακτικής ιατρικής. Η ομοιοπαθητική έχει μεγάλο αριθμό οπαδών αλλά υποψιάζομαι ότι ένας μεγάλος αριθμός των πελατών της, δεν καταλαβαίνουν τι ακριβώς είναι. Για παράδειγμα, ζήτησα από δύο φίλους που είναι χρήστες ομοιοπαθητικής, σε διαφορετικές περιστάσεις, να μου πουν γι 'αυτήν. Κατά σύμπτωση και οι δύο προσπαθούσαν να σταματήσουν τους πονοκεφάλους τους. Και οι δύο φίλοι είχαν την ίδια γενική κατανόηση του τι η ομοιοπαθητική είναι: Είπαν ότι ήταν στην ουσία μια βοτανική θεραπεία, και ότι τα μικρά χάπια που έπαιρναν περιέχουν κάποιου είδους φυτικού εκχυλίσματος. Δεν θα μπορούσαν να ήταν πιο λάθος. Αναρωτιέμαι αν θα συνέχιζαν να τα λαμβάνουν εάν γνώριζαν τι πραγματικά είναι η ομοιοπαθητική.

Ο Samuel Hahnemann (Σαμουήλ Χάινεμαν) ήταν ένας Γερμανός γιατρός. Στα τέλη του 18ου αιώνα , όλες οι ιατρικές καταστάσεις θεωρούνταν πως προκαλούνταν από μια ανισορροπία στα τέσσερα βασικά σωματικά υγρά: αίμα, φλέγμα, μαύρη χολή, και κίτρινη χολή. Η συνηθισμένη ιατρική πρακτική ήταν να επιχειρήσει ο γιατρός να εξισώσει τα υγρά με τέτοιου είδους πρακτικές, όπως αφαίμαξη, καθαρτικά, ή χρήση βδελλών. Ο Hahnemann παρατήρησε ότι οι πρακτικές αυτές προκαλούσαν συχνά περισσότερα προβλήματα από επέλυαν, και έτσι αποφάσισε να δημιουργήσει ένα καλύτερο, πιο ασφαλή τρόπο για την εξισορρόπηση των τεσσάρων υγρών. Θεώρησε ότι ο οργανισμός μπορεί να είναι σε θέση να εξισορροπήσει τα δικά του υγρά, αν τους δοθεί ένα είδος "φόρας" με τη χορήγηση μιας μικρής δόσης από το δηλητήριο ή την τοξίνη η οποία υποψιάζεται ότι έχει προκαλέσει την ανισορροπία. Και κάλεσε αυτό: «νόμο των ομοίων». Το προφανές πρόβλημα ήταν ότι η χορήγηση δηλητηρίων και τοξινών θα σκότωνε τον ασθενή, έτσι επινόησε ένα σύστημα μαζικής αραίωσης των συστατικών με νερό. Ο Hahnemann ισχυρίστηκε πως όσο μεγαλύτερη είναι η αραίωση τόσο μεγαλύτερη είναι η επίδραση στην εξισορρόπηση σωματικών υγρών, και το ονόμασε αυτό: «νόμο της απειροελάχιστων». Οι αραιώσεις του ήταν τόσο υψηλές όσο το 1 στα 1030. Η αναλογία αυτή είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από ένα κόκκο άμμου σε όλες τις ερήμους και όλες τις παραλίες και ωκεανούς στη Γη. Δημοσίευσε την θεωρία του το 1807, και έτσι η ομοιοπαθητική γεννήθηκε.

Και τότε ο Hahnemann έκανε μια πολύ λεπτή, πολύ έξυπνη, μικρή κίνηση. Κατασκεύασε μια λέξη. Η λέξη που εφηύρε είναι αλλοπαθητική. Η Αλλοπαθητική είναι το όνομα που ο Hahnemann έδωσε για όλες τις τεκμηριωμένες ιατρικές επιστήμες. Καλά διαβάσατε: Κάθε ιατρικός κλάδος που έχετε ακούσει ποτέ - συμπεριλαμβανομένων εσωτερική παθολογία, ογκολογία, νευρολογία, καρδιολογία, ψυχιατρική, παθολογία, χειρουργική, λοιμώδεις νόσοι, αιματολογία, γηριατρική, γαστρεντερολογία, οφθαλμολογία, ακτινολογία, ορθοπεδική, νεφρολογία, ουρολογία, φαρμακολογία, επείγουσα ιατρική και εντατική θεραπεία ,όλα είναι απλά αλλοπαθητική. Αλλοπαθητική είναι μόνο μία λέξη, έτσι δεν είναι καλύτερη από την ομοιοπαθητική. Είναι ίσα. Έχετε τον συλλογισμό ενός άνθρωπος πριν από 200 χρόνια από τη μία πλευρά, και από την άλλη έχετε τα πάντα που η ιατρική επιστήμη έχει διδάξει εκατοντάδες χιλιάδες ερευνητές από τότε. Ομοιοπαθητική εναντίον αλλοπαθητικής. Είναι ωραίο να είσαι σε θέση να απορρίψεις έτσι εύκολα τόσο πολλά με μία μόνο λέξη. Αυτό καθιστά δυνατή την προσφορά στους αθώους ασθενείς την Πόρτα 1 ή την Πόρτα 2. Χωρίς περαιτέρω γνώση σχετικά με όποια επιλογή πέρα από το μιας-λέξης-όνομα, το αθώο θύμα πιθανότατα θα λάβει όποια τον συμβουλέψουν.

Η ομοιοπαθητική μοιράζεται ένα πολύ σημαντικό στοιχείο με τα περισσότερα άλλα εναλλακτικά συστήματα ιατρικής. Αναπτύχθηκε πριν από πολύ καιρό, από έναν άνθρωπο, κατά τη διάρκεια μιας εποχής όταν σχεδόν τίποτα χρήσιμο ή αληθινό ήταν γνωστό για την ιατρική, και είναι υποχρεωμένη να παραμείνει αυστηρά παγωμένη χρονικά με την ίδια αρχική αρχαία κοσμοθεωρία. Η ομοιοπαθητική, όπως και άλλα εναλλακτικά συστήματα ιατρικής, δεν έχει, δεν μπορεί, δεν πρέπει να αναπτυχθεί, να εξελιχθεί, ή να βελτιωθεί καθώς μαθαίνουμε περισσότερα για το ανθρώπινο σώμα. Αν το έκανε και προσαρμόζονταν στις νέες γνώσεις, θα έπαυε να είναι ομοιοπαθητική και θα ήταν κάτι διαφορετικό.

Αυτή η δυνατότητα του να συμπεριλαμβάνει και να προσαρμόζεται στις νέες γνώσεις είναι η κεντρική δύναμη της σύγχρονης ιατρικής. Όταν μαθαίνουμε νέα πράγματα για το σώμα, όταν βρίσκουμε έναν καλύτερο τρόπο για τη θεραπεία μίας ασθένειας, προσαρμοζόμαστε. Δημοσιεύουμε τα αποτελέσματα και εκπαιδεύουμε τους γιατρούς στις τις νέες τεχνικές. Κάθε μέρα, η βάση γνώσεων πάνω στην οποία η σύγχρονη ιατρική έχει βασιστεί μεγαλώνει. Η συλλογική εμπειρία των ερευνητών και των γιατρών μεγαλώνει. Αλλά για την ομοιοπαθητική, καθώς και για άλλα εναλλακτικά συστήματα ιατρικής, η βάση γνώσεων παραμένει παγωμένη στο 1807. Τα φάρμακα για το AIDS, για παράδειγμα, είναι πολύ καλύτερα σήμερα από ό, τι ήταν μόλις πριν από δέκα χρόνια, και δέκα χρόνια από τώρα, θα είναι ακόμα καλύτερα (μπορεί να υπάρχει ακόμη και θεραπεία). Αλλά με την ομοιοπαθητική, το AIDS αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο που κάθε άγνωστη ασθένεια αντιμετωπίζονταν το 1807: με ένα φιαλίδιο νερού, που ενδεχομένως να περιέχει μερικά μόρια από μια ουσία που ελπίζουμε να διεγείρει την ισορροπία των σωματικών υγρών.

Οι αραιώσεις των ομοιοπαθητικών προϊόντων που πωλούνται σήμερα κυμαίνονται συνήθως από 6X να 30X. Αυτό είναι το σύστημα ομοιοπαθητικής για τη μέτρηση της αραίωσης, και δεν σημαίνει 1προς 6 ή 1 προς 30. Το Χ αντιπροσωπεύει το λατινικό αριθμό 10. Μια 6X αραίωση: είναι ένα μέρος σε 106, ή σε ένα στο εκατομμύριο(1 ppm). Μια αραίωση 30X σημαίνει ένα μέρος στα 10^30, ή 1 ακολουθούμενο από 30 μηδενικά. Μερικά προϊόντα που κυκλοφορούν στην αγορά χρησιμοποιούν ακόμα και την κλίμακα C, τον λατινικό αριθμό 100.Μια 30C αραίωση είναι 1 στα 100^30. Αυτός είναι ένας εντυπωσιακός αριθμός! Είναι 1 ακολουθούμενο από 60 μηδενικά, ίσο περίπου με τον αριθμό των ατόμων στο γαλαξία μας. Το 1807, γνώριζαν περισσότερα για τα μαθηματικά και τη χημεία από ό, τι γνώριζαν για την ιατρική, και ήταν γνωστό ότι υπάρχει μια μέγιστη δυνατή αραίωση στη χημεία. Μερικές δεκαετίες αργότερα έγινε γνωστό ότι η αραίωση αυτή έχει σχέση με την σταθερά του Avogadro, περίπου 6 × 10^23. Πέρα από αυτό το όριο, όπου πολλές αραιώσεις του Hahnemann υπάρχουν, στην πραγματικότητα δεν είναι πλέον αραιώσεις αλλά θεωρούνται χημικώς καθαρό νερό. Έτσι ο Hahnemann σχεδίασε μια λύση. Ο Hahnemann πίστευε ότι αν ένα διάλυμα ταραχθεί αρκετά, το νερό θα διατηρήσει ένα πνευματικό αποτύπωμα της αρχικής ουσίας, και θα μπορούσε στη συνέχεια να αραιωθεί χωρίς όριο. Το νερό, προστίθενται συχνά σε χάπια ζάχαρης για τα φάρμακα που προορίζονται να ληφθούν σε μορφή χαπιού. Έτσι, όταν αγοράζετε τα ομοιοπαθητικά χάπια που πωλούνται σήμερα, πραγματικά αγοράζετε ζάχαρη, νερό ή αλκοόλ που «αποτυπώνουν» (έλλειψη ενός καλύτερου όρου) κάποια συγκεκριμένη ουσία. Η ίδια η ουσία δεν παραμένει πλέον, εκτός μερικά μόρια ( σε εκατομμυριοστά μέρη) στις χαμηλότερες αραιώσεις.

Ας εξετάσουμε πάλι τον αριθμό του Avogadro. 6×10^23 άτομα ονομάζεται ένα mole, ένας όρος με τον οποίο κάθε σπουδαστής χημείας είναι εξοικειωμένος. Πόσο μεγάλος είναι αυτός ο αριθμός; Λοιπόν, αν είχε 500 φύλλα χαρτί, θα είχατε μια στοίβα περίπου 6 εκατοστά, όπως μια δεσμίδα που αγοράζετε σε κατάστημα χαρτικών. Αν είχατε 6×1023 φύλλα χαρτιού, η στοίβα σας θα έφθανε από τη Γη στον ήλιο. Και δεν είναι μόνο αυτό: θα φθάσει για να καλύψει την απόσταση τετρακόσιες εκατομμύρια φορές. Σκέψου το για μια στιγμή. Ένα φύλλο χαρτιού, σε μια στοίβα που είναι 400.000.000 φορές η απόσταση από τη Γη στον ήλιο. Αυτή είναι μία τυπική ομοιοπαθητική αραίωση. Ακούγεται αρκετά ισχυρό, έτσι δεν είναι;

Μια εξήγηση που δίνουν ορισμένοι ομοιοπαθητικοί είναι ότι λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο όπως ένα εμβόλιο: βάζοντας ένα μικρό ποσό από τον παράγοντα που προκαλεί την ασθένεια στο σώμα - δεν αρκεί για να προκαλέσει την ασθένεια, αλλά είναι αρκετό για την εκκίνηση της φυσικής άμυνας του οργανισμού να αγωνιστεί για να αντιμετωπίσει την νόσο. Λοιπόν, αυτός είναι πράγματι ο τρόπος που ένα εμβόλιο λειτουργεί, αλλά δεν έχει να κάνει τίποτα με τον τρόπο που ορίζεται από τον Hahnemann η ομοιοπαθητική. Τα εμβόλια χρησιμοποιούνται για την πρόληψη μιας ασθένειας η οποία δεν υφίσταται ακόμη στον οργανισμό, ενεργοποιώντας την παραγωγή αντισωμάτων προληπτικά. Η ομοιοπαθητική χρησιμοποιείτε για την καταπολέμηση των ασθενειών που υπάρχουν ήδη στο σώμα και άρα αντισώματα είναι ήδη στην παραγωγή. Ο αριθμός των αντισωμάτων που προκλήθηκε σε παραγωγή από ένα εμβόλιο μπορεί να μετρηθεί στην κυκλοφορία του αίματος, ενώ η ομοιοπαθητική δεν έχει σκοπό, και δεν μπορεί να παράγει κάποια μετρήσιμη αντίδραση. Τα εμβόλια εισάγουν αδρανή εκδόσεις των παθογόνων μικροβίων στο σώμα, ενώ οι ομοιοπαθητικές ουσίες είναι οι ίδιες με εκείνες που προκαλούν την ασθένεια. Τέλος, και πιο προφανές, τα εμβόλια περιέχουν μια μεγάλη και πλήρως μετρήσιμη ποσότητα του δραστικού συστατικού, ενώ τα ομοιοπαθητικά φάρμακα δεν περιέχουν μετρήσιμα δραστικά συστατικά. Έτσι, για την ομοιοπαθητική μπορούμε πράγματι να πούμε ότι δουλεύει ακριβώς όπως ένα εμβόλιο; Καλά, τουλάχιστον, λειτουργεί ακριβώς όπως ένα πνευματικό αποτύπωμα του εμβολίου.

Τότε γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι ισχυρίζονται ότι λειτουργεί, και ορκίζονται για αυτό. Η ομοιοπαθητική έχει δοκιμαστεί ξανά και ξανά, και αν και οι περισσότερες μελέτες δείχνουν τα αποτελέσματά της να είναι συνεπή με την επίδραση του εικονικού φαρμάκου(placebo), ένας εκπληκτικά μεγάλος αριθμός μελετών δείχνουν ότι η ομοιοπαθητική έχει αποτελέσματα ανώτερα του εικονικού φαρμάκου. Αλλά σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, αμφιβολίες έχουν εκφραστεί σχετικά με την ποιότητα των αποδεικτικών στοιχείων στις μελέτες. Σύμφωνα με το National Institute of Health(Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας Αμερική): "Προβλήματα περιλαμβάνουν αδυναμίες στο σχεδιασμό ή / και στην υποβολή εκθέσεων, στην επιλογή των τεχνικών μέτρησης, στον μικρό αριθμό συμμετεχόντων και δυσκολίες στην αναπαραγωγή των αποτελεσμάτων". Μία αγαπημένη μελέτη των ομοιοπαθητικών είναι από το British Medical Journal(Βρετανικό Ιατρικό περιοδικό) το 1991, μια μετά-ανάλυση 107 ελεγχόμενων δοκιμών σε διάστημα 25 χρόνων. Η πλειοψηφία των μελετών έδειξε κάποια θετικά αποτελέσματα, και ομοιοπαθητικοί σταματάνε εκεί. Σταματάνε λίγο πριν το τελικό συμπέρασμα της εν λόγω έρευνας, το οποίο ήταν "Αυτή τη στιγμή τα στοιχεία των κλινικών δοκιμών είναι θετικά, αλλά δεν αρκούν για να εξαχθούν οριστικά συμπεράσματα, διότι οι περισσότερες από τις δοκιμές ήταν χαμηλής μεθοδολογικής ποιότητας και λόγω του άγνωστου ρόλου της μεροληψίας δημοσίευσης". Αν θέλετε μετάφραση του όρου «μεροληψία δημοσίευσης", αυτό σημαίνει ότι οι μελέτες που δείχνουν θετικά αποτελέσματα, πραγματοποιήθηκαν ή / και δημοσιεύτηκαν από τον ίδιο τον κλάδο της ομοιοπαθητικής. Το British Medical Journal συνέχισε λέγοντας : "Αυτό δείχνει ότι υπάρχει μια λογική περίπτωση για την περαιτέρω αξιολόγηση της ομοιοπαθητικής, αλλά μόνο μέσα από καλά εκτελεσμένες δοκιμές."

Λοιπόν, καλή σας τύχη, κύριοι. Η βρετανική κοινωνία των ομοιοπαθητικών δήλωσε: "Έχει αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η τυχαιοποιημένη ελεγχόμενη δοκιμή(randomized controlled trial) δεν είναι κατάλληλο ερευνητικό εργαλείο με το οποίο μπορεί να δοκιμαστεί η ομοιοπαθητική." Με άλλα λόγια, η ομοιοπαθητική έχει δώσει στον εαυτό της μία Βγες-Από-Την-Φυλακή κάρτα. Οι δοκιμές δεν είναι κατάλληλες για την δοκιμασία της. Εάν εκτελέσετε μια κλινική δοκιμή, και βρείτε ότι η ομοιοπαθητική δεν είναι πιο αποτελεσματική από το εικονικό φάρμακο, ο λόγος της αποτυχίας είναι ότι η ομοιοπαθητική δεν θα πρέπει να δοκιμαστεί. Ισχυρισμός ασυλίας από τον επιστημονικό έλεγχο θα πρέπει να ξεχωρίζει ως μια τεράστια κόκκινη σημαία(red flag). Όταν ακούτε κάποιον να υπερασπίζεται τον ισχυρισμό του, δηλώνοντας ότι η επίδρασή του δεν μπορεί να ανιχνευθεί μέσω κάποιου τεστ, να είστε σκεπτικοί.

Το θετικό της ομοιοπαθητικής είναι ότι δεν πρόκειται να πληγώσει κανέναν, δεδομένου ότι στερείται κάθε μετρήσιμου δραστικού συστατικού. Και όταν χρησιμοποιείτε για αντιμετώπιση καταστάσεων που δεν είναι απειλητικές για τη ζωή, όπως πονοκεφάλους ή κούραση, δεν υπάρχει βλάβη. Γίνετε τεράστια ζημιά όταν επαγγελματίες ή ιδιοκτήτες καταστημάτων συστήνουν ομοιοπαθητική ως υποκατάστατο για την πραγματική ιατρική περίθαλψη όταν μια σοβαρή ασθένεια υπάρχει. Να είστε σε εγρήγορση, και να προστατεύετε την υγεία της οικογένειάς σας, των φίλων σας, και του εαυτού σας.






Brian Dunning

Μετάφραση: Αγαπίδης Κυριάκος

Για να το ακούσετε ή διαβάσετε στα Αγγλικά καντε κλικ εδώ

ΠΩΣ ΝΑ ΕΝΤΟΠΙΣΕΤΕ ΤΙΣ ΨΕΥΔΟ-ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Ο Καρλ Σάγκαν (Carl Sagan) ήταν ένας από τους πρώτους που δημιούργησε μια εργαλειοθήκη για να ξεχωρίζει κανείς την επιστήμη από την ψευδό-επιστήμη όταν δημοσίευσε το ‘Demon Hunted World’ το 1996. Ο «Μηχανισμός Εντοπισμού Σαχλαμάρας» ήταν μια λίστα οδηγιών για να βοηθήσει τον μέσο άνθρωπο να εντοπίσει σφάλματα λογικής και άλλες κοινές πλάνες και λάθη σε δημοφιλή ψευδό-επιστημονικούς ισχυρισμούς. Πολλά άλλα μεγάλα μυαλά έχουν συνεχίσει αυτήν την παράδοση και έτσι σήμερα έχουμε πολλές παρόμοιες λίστες. Για να αυξήσω την σύγχυση, αποφάσισα να συγκεντρώσω μερικές από τις καλύτερες, να τις ανακατέψω, να διαλέξω τα καλύτερα σημεία και να τα αποστάξω σε μία λίστα. Στην σύνταξη αυτής της λίστας, χρωστώ ευγνωμοσύνη στον Δόκτωρ Stephen Barrett από το Quackwatch.org, στον Δόκτωρ Tom Perls του AntiAgingQuackery.org, στον δόκτωρ Michael Shermer από τον σκεπτικιστικό σύλλογο και βέβαια στον δόκτωρ Carl Sagan. Όλοι τους έχουν αφιερώσει πολλά χρόνια δουλειάς προστατεύοντας το αθώο πληθυσμό από επιβλαβή και αναληθή ψευδό-επιστημονικούς ισχυρισμούς. Δεν είναι τυχαίο που κοινά μοτίβα υπάρχουν στις δουλειές τους.

Κατασκεύασα μία λίστα 15 σημείων που αποκαλώ: Πώς να εντοπίσετε μία ψευδό-επιστήμη. Όταν ακούτε κάποιο ισχυρισμό για ένα καινούριο προϊόν, μια νέα ανακάλυψη, ή μία παραφυσική ικανότητα περάστε την από αυτές τις 15 ερωτήσεις και θα έχετε μια πολύ καλή άποψη για την αξία της.

1-Καλύπτει ο ισχυρισμός τις προϋποθέσεις για μία θεωρία;

Πολύ λίγοι ισχυρισμοί που δεν είναι αληθινοί μπορούν να χαρακτηρισθούν ως θεωρίες. Ας δούμε τα 4 κύρια στοιχεία που μία θεωρία πρέπει να έχει. 1) Μία θεωρία πρέπει να προέρχεται και να υποστηρίζεται καλά από πειραματικά αποδεικτικά στοιχεία. Μη επίσημες ή μη επαρκώς εμπεριστατωμένες αναφορές δεν είναι δεκτές. Πρέπει να υποστηρίζεται από πολλές σειρές τεκμηρίων και να μην έχει μόνο ένα θεμέλιο. Θα βρείτε πως οι περισσότερες ψευδό-επιστήμες έχουν ένα μοναδικό θεμέλιο. 2) μία θεωρία πρέπει να είναι τόσο ακριβής ώστε να είναι διαψεύσιμη με διάφορα τεστ. Αν δεν μπορεί να εξεταστεί, δοκιμαστεί ή διαψευθεί τότε δεν μπορεί να αποκαλεστεί θεωρία. Αν κάτι είναι πραγματικά δυνατό να εξετασθεί τότε άλλοι πρέπει να μπορούν να επαναλάβουν τα τεστ και να βρουν τα ίδια αποτελέσματα. Θα βρείτε πως στις ψευδό-επιστήμες σπανίως είναι αυτό δυνατό. Γενικά κάνουν ισχυρισμούς ή κατασκευάζουν δικαιολογίες για το γιατί δεν μπορούν να γίνουν τεστ ή να τα επαναλάβουν τρίτοι. 3) Μία θεωρία πρέπει να κάνει συγκεκριμένες προβλέψεις, που μπορούν να εξεταστούν, για πράγματα που δεν έχουν ακόμα παρατηρηθεί. 4) Μία θεωρία πρέπει να αφήνει χώρο για αλλαγές βασισμένες στην ανακάλυψη νέων στοιχείων. Πρέπει να είναι δυναμική, δοκιμαστική και διορθώσιμη. Θα προσέξετε πως οι περισσότερες ψευδό-επιστήμες δεν αφήνουν χώρο για αλλαγή μέσω νέων ανακαλύψεων.

2-Ο ισχυρισμός βασίζεται σε αρχαία γνώση;

Αυτό είναι μια σίγουρη ένδειξη ότι ο ισχυρισμός δεν βασίζεται σε επιστημονικά αποδεικτικά στοιχεία και έχει σκοπό να σας ξεγελάσει να πιστέψετε πως επειδή το πίστευαν οι αρχαίοι κινέζοι τότε έχει αξία. Στην πραγματικότητα πολλές αληθινές επιστημονικές θεωρίες δεν είναι πολύ παλιές, διότι έχουν αντικαταστήσει παλαιές θεωρίες καθώς η γνώση αυξάνεται. Γενικώς όσο πιο σύγχρονα τα αποδεικτικά, τόσο καλύτερη η επιστημονική τους βάση.

3-Πρώτα ανακοινώθηκε μέσα από τα ΜΜΕ ή από επιστημονικά μέσα;

Πραγματικές αποκαλύψεις πηγαίνουν μέσα από αμερόληπτες ομότιμες(peer review) διαδικασίες που οδηγούν σε έκδοση σε επιστημονικά περιοδικά. Όταν κάτι ανακοινώνεται για πρώτη φορά μέσα από τα ΜΜΕ, όπως τα πειράματα κρύας σύντηξης των Pons και Fleischman ή η μηχανή αέναης κίνησης του Stoern, τότε γενικά υπάρχει λόγος που οι υποστηριχτές τους επιλέγουν να μην τα περάσουν από λεπτομερή επιστημονικό έλεγχο.

4-Βασίζεται ο ισχυρισμός στην ύπαρξη κάποιας άγνωστης μορφής ¨ενέργειας¨ ή σε άλλο παραφυσικό φαινόμενο;

Χύμα και χωρίς νόημα χρήση λέξεων που ακούγονται επιστημονικές όπως «ενέργεια» είναι μία από τις πιο κοινές ενδείξεις στις διαδεδομένες ψευδό-επιστήμες. Όροι όπως ενεργειακά πεδία, αρνητική ενέργεια, Τσι, όργον, αύρα, υπέρ-διαστασιακή ενέργεια είναι εντελώς χωρίς επιστημονικό νόημα. Πλησιάστε με πολύ προσοχή!

5-Δηλώνουν οι υποστηρικτές πως ο ισχυρισμός τους καταστέλλεται από τις αρχές;

Αυτό είναι συνήθως μια πολύ αδύναμη δικαιολογία για το γιατί οι πλειοψηφία των επιστημόνων δεν λαμβάνουν σοβαρά τον ισχυρισμό τους, ή γιατί το προϊόν δεν είναι εγκεκριμένο από την αρμόδια αρχή, ή γιατί επιστημονικά περιοδικά δεν δημοσιεύουν τα άρθρα τους. Θα το ακούσετε συχνά αυτό με τη μορφή μιας συνομωσίας του ιατρικού κόσμου για την εξάλειψη μίας κομπογιαννίτικης θεραπείας επειδή είναι προς το συμφέρον του ιατρικής βιομηχανίας να σας κρατήσει άρρωστος. Στην πραγματικότητα, κάθε γιατρός ή φαρμακευτική εταιρεία που θα μπορούσε να αναπτύξει μια νέα θεραπεία, θα έκανε μια τεράστια περιουσία. Ποτέ δεν θα το καταπίεζαν. Το ίδιο ισχύει και για τους κατασκευαστές αυτοκινήτων σε όλο τον κόσμο για τους οποίους λέγεται ότι "αποκρύβουν" νέες αποδοτικότερες τεχνολογίες κινητήρων.

6-Ακούγετε ο ισχυρισμός παρατραβηγμένος ή πολύ καλός για να είναι αληθινός;

Όταν κάτι ακούγεται πολύ καλό για να είναι αληθινό, συνήθως δεν είναι αληθινό. Εντυπωσιακοί ισχυρισμοί απαιτούν εντυπωσιακά αποδεικτικά στοιχεία. Ο ισχυρισμός ταιριάζει πραγματικά με τον τρόπο που γνωρίζουμε πως λειτουργεί ο κόσμος; Πόσο συχνά κάτι που ισχυρίζεται ότι θα φέρει τον κόσμο ανάποδα έχει αποδειχθεί ότι είναι αλήθεια; Προσεγγίστε τον ισχυρισμό με σκεπτικισμό, και ζητήστε αποδεικτικά στοιχεία τόσο εντυπωσιακά όσο και ο ισχυρισμός.

7-Υποστιρίζεται ο ισχυρισμός από τεχνικές μάρκετινγκ;

Να είστε επιφυλακτικοί με τεχνάσματα μάρκετινγκ, και να έχετε κατά νου ότι τεχνάσματα μάρκετινγκ είναι, από μόνα τους, εντελώς άχρηστα. Παραδείγματα ύποπτων τεχνασμάτων κυκλοφορίας που θα πρέπει να εγείρει πάντα τον σκεπτικισμό είναι οι εικόνες των ανθρώπων που φορούν ρόμπες εργαστήριου, τις εγκρίσεις από διασημότητες, μαρτυρίες από οποιαδήποτε πηγή, και αναφορά πιστοποιήσεων, σχολών, ακαδημιών και ινστιτούτων.

8- Περνά ο ισχυρισμός το ξυράφι του Όκκαμ; ( Occam’s Razor)

Υπάρχει μια απλούστερη, φυσική εξήγηση για τον ισχυρισμό που να μην απαιτεί κανένα υπερφυσικό στοιχείο; Είναι τα αποτελέσματα σύμφωνα με τα αποτελέσματα ενός εικονικού(placebo) φαρμάκου ή την φυσική ικανότητα επούλωσης του σώματος; Μπορεί ένας ταχυδακτυλουργός-μάγος να αντιγράψει τα κατορθώματα ενός μέντιουμ; Ο νόμος των μεγάλων αριθμών αναφέρει ότι ένα ένα-στο-εκατομμύριο γεγονός συμβαίνει συνήθως σε όλους μια φορά το μήνα, και δεδομένου ότι το Ξυράφι του Όκκαμ λέει ότι η απλούστερη από δύο πιθανές εξηγήσεις είναι συνήθως η σωστή, μην τρέχετε σε μία υπερφυσική εξήγηση μόνο και μόνο επειδή σας έτυχε να ονειρευτείτε την γιαγιά σας για τη νύχτα που πέθανε.

9-Έρχετε ο ισχυρισμός από μια πηγή αφοσιωμένη στην διάδοσή της;

Η επιστήμη δουλεύει ξεκινώντας από μηδαμινές υποθέσεις και ψάχνοντας αποδείξεις. Ψευδό-επιστήμες ξεκινάνε με μια υπόθεση και την στηρίζουν με αμφισβητήσιμη έρευνα και συλλογιστική. Είναι απίθανο ότι ένα ίδρυμα αφιερωμένο στην προβολή ενός συγκεκριμένου ισχυρισμού θα παρουσιάσει οποιοδήποτε είδος αποδείξεων, εκτός από εκείνες που υποστηρίζουν τον ισχυρισμό τους, και η μεροληψία αυτή θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη.

10-Ήταν οι υποστηρικτές σωστοί με τις δοκιμές τους;

Κάθε καλή έρευνα θα περιγράψει την δοκιμή που έγινε, και θα παρουσιάσει όλα τα στοιχεία που δεν δικαιολογούν το συμπέρασμα. Να είστε δύσπιστοι για τυχόν ισχυρισμούς που δεν περιγράφουν λεπτομερώς τη μεθοδολογία εξέτασης ή που δεν ήταν λεπτομερής ή υπεύθυνη , συμπεριλαμβανομένης της εξωτερικής επαλήθευσης και επανάληψης, ή που δεν παρέχουν όλα τα τεκμήρια ακόμα και αυτά εναντίων.

11-Πόσο καλή είναι η ποιότητα των τεκμηρίων υπέρ του ισχυρισμού.

Προσέχετε όταν τα δεδομένα δοκιμών μπορεί να είναι ευαίσθητα στην επιλογή παρατήρησης, η οποία είναι η καταμέτρηση μόνο των επιτυχιών και όχι των αποτυχιών, όπως βλέπουμε με τα μέντιουμ στην τηλεόραση. Προσέχετε όταν το μέγεθος του δείγματος είναι πολύ μικρό για να έχει στατιστική σημασία, όπως με τις περισσότερες κλινικές δοκιμές της ομοιοπαθητικής. Και ειδικά προσέξτε για βιαστικά συμπεράσματα αιτιωδών σχέσεων: η υπόθεση ότι, επειδή η ανακούφιση επήλθε μετά το γιατροσόφι, το γιατροσόφι πρέπει να προκάλεσε την ανακούφιση.

12-Έχουν οι ισχυριζόμενοι αυθεντικά-σύννομα διαπιστευτήρια.

Να έχετε υπόψη σας πως υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός από μη αναγνωρισμένα ιδρύματα (που συχνά είναι γραφεία σε σπίτια) που δίνουν πτυχία σε σχεδόν οτιδήποτε. Να έχετε ακόμα υπόψη σας πως πολλά ιδρύματα που ισχυρίζονται ότι είναι αναγνωρισμένα έχουν πάρει την αναγνώριση τους από μη διαπιστευμένα σώματα αναγνώρισης. Τέλος να ξέρετε πως αυθεντικά αναγνωρισμένα πανεπιστήμια έχουν συχνά επιπλέον προγράμματα σε μη επιστημονικά πεδία όπως χειροπρακτική και βελονισμό. Πρέπει να είστε προσεκτικοί. Για να δείτε πόσο προσεκτικοί, πηγαίνετε στο ThunderwoodCollege.com και αποκτήσετε το δικό σας διδακτορικό (Ph.D.) στον τομέα της επιλογής σας σε δευτερόλεπτα, δωρεάν.

13-Οι υποστηρικτές ισχυρίζονται πως κάτι δεν πάει καλά με το κανονικό;

Όταν μία πραγματική έρευνα παρουσιάζεται, αποτελείται από τα στοιχεία που ανακαλύφθηκαν και το συμπέρασμα. Δεν ξεκινά τις κατηγορίες και κινδυνολογίες για το πώς τα τρόφιμα που τρώμε είναι επικίνδυνα, πώς καταστρέφουμε τον πλανήτη, πως η κυβέρνηση καλύπτει τα κακά της, ή πώς θα πας στην κόλαση αν δέχεσαι την εξέλιξη. Όταν ένας ισχυρισμός παρουσιάζεται ως εναλλακτική λύση για τα λάθη του status quo, είναι ένα σημάδι ότι ο ισχυρισμός βασίζεται πιθανότατα στην ιδεολογία και στην φιλοσοφία και όχι στην επιστήμη.

14-Είναι ¨Φυσικό¨;

Όπως έχει ειπωθεί πολλές φορές , μέσα από κανένα ορισμό δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι αν ένα προϊόν είναι «φυσικό» , σημαίνει ότι είναι ασφαλές και υγιεινό. Σκεφτείτε τα παραδείγματα: κώνειο, υδράργυρο, μόλυβδο, νευροτοξίνης μέδουσας, αμίαντο, για να μην αναφέρω τον σχεδόν άπειρο αριθμό των τοξικών βακτηρίων και ιών (E. coli, σαλμονέλα, βουβωνική πανώλη, ευλογιά). Σε πολλές περιπτώσεις, έχουν σχεδιαστεί και παρασκευασθεί συνθετικές εκδοχές των φυσικών ενώσεων για να καταστούν ασφαλέστερες, πιο αποτελεσματικές, και να μπορούν να παράγονται σε μεγάλες ποσότητες.

15- Έχει ο ισχυρισμός υποστήριξη από πολιτικές , ιδεολογικές ή πολιτιστικές πηγές;

Ορισμένοι υποστηρικτές υποδεικνύοντας ότι είναι ηθικά, ή πολιτικά ορθό να δεχθούμε τους ισχυρισμούς τους, ανακατευθύνουν την προσοχή μας από το γεγονός ότι δεν είναι επιστημονικά ορθοί. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως του δημιουργησμού, υπέρμαχοι χρησιμοποιούν το δικαστικό σύστημα για να αναγκάσουν τα σχολεία να διδάξουν τους ισχυρισμούς τους ως γεγονός. Γενικά, όταν μια θεωρία είναι επιστημονικά ορθή, ακόμη και αν είναι ολοκαίνουργια θα βρει τελικά το δρόμο της στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα σπουδών. Καλή επιστήμη γίνεται στο εργαστήριο - όχι στα δικαστήρια, όχι σε πορείες διαμαρτυρίας, ούτε σε blog και ούτε στην εκκλησία. Μια πολιτική ή πολιτιστική εκστρατεία για να νομιμοποιηθεί ή να προωθηθεί κάποιο προϊόν ή ισχυρισμός αποτελεί σημαντική ένδειξη ότι είναι πλαστός.

Ορίστε! Με αυτή τη λίστα ελέγχου, κάποιος είναι καλά εξοπλισμένος για να ξεχωρίσει την ήρα από το σιτάρι. Ερωτήματα όπως αυτά, θα πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία, ενθαρρύνοντας τους νέους να αρχίσουν να βλέπουν όλη την τρελή παραπληροφόρηση στον κόσμο μας με κριτική σκέψη. Η ικανότητα να διαχωρίσει κανείς την αλήθεια από την φαντασία είναι ουσιαστικής σημασίας για την πορεία μας ως είδος στην αναζήτησή μας για τις επόμενες μεγάλες ανακαλύψεις στην ιατρική, την εξερεύνηση του διαστήματος, την πληροφορική, την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και σε κάθε άλλο επιστημονικό πεδίο.

Brian Dunning

Μετάφραση: Αγαπίδης Κυριάκος

Για να το ακούσετε ή διαβάσετε στα Αγγλικά καντε κλικ εδώ

Ο κόσμος των Σφαλμάτων Λογικής Μέρος 1

Εάν είχατε ποτέ μια συνομιλία με κάποιους για τις υπερφυσικές ή ψευδοεπιστημονικές πεποιθήσεις τους, έχετε σχεδόν σίγουρα χτυπηθεί με μια λογική πλάνη ή σφάλμα. Μη επιστημονικά συστήματα πεποιθήσεων δεν υποστηρίζονται από την επιστημονική μέθοδο, εξ ορισμού, και έτσι οι υπερασπιστές τους βασίζονται αλλού για την υποστήριξή τους. Παρακάτω θα εξετάσουμε μερικές από τις πιο κοινές λογικές πλάνες που ακούτε σε σχέση με διάφορες ψευδοεπιστήμες.

Ας ξεκινήσω με:

Το Επιχείρημα του Αχυρένιου Άντρα. (The Straw Man Argument)

Ξεκινάμε με αυτό γιατί είναι το πιο κοινό και, επίσης, ένα από τα πιο εύκολο να εντοπίσουμε. Αυτό είναι όταν δηλώνουμε τη θέση μας, και ο αντίπαλός μας δεν απαντά σε αυτό που είπαμε, αλλά σε μια υπερβολική και παραμορφωμένη καρικατούρα των όσων είπαμε, που είναι προφανώς πιο δύσκολο να υπερασπιστούμε.

Starling λέει: «Οι άνθρωποι που διαπράττουν αδικήματα μικρής σημασίας θα πρέπει να βγαίνουν από τη φυλακή νωρίτερα." Bombo απαντά: "Αδειάζοντας όλες τις φυλακές θα δημιουργηθεί χάος στην κοινωνία."

Καλά, ίσως ο Bombo να έχει δίκιο, αλλά αυτό δεν είναι σχετικό, διότι "το άδειασμα των φυλακών" δεν είναι αυτό που υποστηρίζει ο Starling. Στην πραγματικότητα ο Bombo δεν αντικρούει την άποψη του Starling, αλλά εφηύρε μια διαφορετική άποψη που ήταν πιο εύκολο να αμφισβητήσει. Δημιούργησε έναν αχυρένιο ανδρείκελο - μία από αυτές τις κούκλες γεμισμένες με άχυρο που χρησιμοποιούν οι στρατιώτες για την πρακτική ξιφολόγχης. Είναι τελείως αδύναμα για να αντεπιτεθούν. Ο Bombo μπορεί να λάβει στη συνέχεια την ικανοποίησή ότι έφερε ένα επιχείρημα που κανένας λογικός άνθρωπος δεν θα μπορούσε να αντικρούσει, και φαίνεται σαν να κέρδισε το επιχείρημα του Starling, ενώ στην πραγματικότητα το απόφυγε.

Κατά προσώπου. (Ad hominem)

Από τη λατινική γλώσσα για "στο πρόσωπο", ad hominem είναι μια επίθεση κατά του ατόμου που φέρνει το επιχείρημα και όχι κατά του επιχειρήματος. Αυτό δεν σημαίνει ότι απλά αποκαλείτε το άτομο βλάκα, αυτό σημαίνει ότι χρησιμοποιείτε κάποια αδυναμία ή χαρακτηριστικό του επιχειρηματολόγου για να υπονοήσετε μια αδυναμία του επιχειρήματος.

Starling: «Νομίζω ότι η Volvo κάνει πολύ καλά αυτοκίνητα.
" Bombo: "Φυσικά και θα έλεγες αυτό! Είσαι από τη Σουηδία."

Η σουηδική κληρονομιά του Starling δεν έχει καμία σχέση με την ποιότητα των αυτοκινήτων της Volvo. Ο Bombo κάνει μια προσπάθεια να αλλάξει το θέμα και να αποφύγει το πρόβλημα στο χέρι. Ο Bombo προσπαθεί να υπονοήσει ότι η σουηδική κληρονομιά του Starling τον κάνει να μεροληπτεί, και έτσι ακυρώνει, το επιχείρημα του. Στην πραγματικότητα, το ένα πράγμα δεν έχει καμία σχέση με το άλλο. Ad hominem επιχειρήματα προσπαθούν να βρούνε λάθος στο άτομο που κάνει το επιχείρημα , αντί με το ίδιο το επιχείρημα.

Έκκληση στην αυθεντία ( Appeal to authority )

Αυτού του είδους επιχειρήματα προσφεύγουν σε μια ειδική επίσημη πηγή για την επικύρωση του ισχυρισμού που γίνεται. Κάθε φορά που βλέπετε μια διαφήμιση που δείχνει κάποιον να φορά μία άσπρη ποδιά εργαστηρίου, ή να σας λέει τι, 4 από τους 5 ερωτηθέντες οδοντιάτρους λένε, βλέπετε μια έκκληση στην αυθεντία..

"Ο βελονισμός είναι έγκυρος, διότι στηρίζεται σε αρχαία κινεζική γνώση."
"Το άρθρο αυτό από ένα έγκυρο ομότιμα ελεγμένο επιστημονικό περιοδικό αναφέρει ότι οι άνθρωποι γίνονται ολοένα και πιο παχύς."
"Ένας αυξανόμενος αριθμός επιστημόνων λένε ότι η εξέλιξη είναι πολύ απίθανη."
"Το περιοδικό Wired λέει ότι το Skeptoid είναι ένα τρομερό podcast."

Η προσφυγή στην αυθεντία είναι το αντίθετο από μια επίθεση ad hominem, διότι εδώ αναφερόμαστε σε ορισμένα θετικά χαρακτηριστικά της πηγής, όπως η πολύ καλή γνώση του στον τομέα του, ως υποστήριξη για το επιχείρημα. Αλλά ένας καλός ειδικός υποστηρίζει τη θέση διότι η θέση αυτή είναι δικαιολογημένη και αποδεδειγμένη, και όχι το αντίστροφο. Αν πείτε ότι οι επιστήμονες υποστηρίζουν την Θεωρία Χ, αυτοί επιστήμονες ισχυρίζονται ότι η θεωρία Χ είναι αλήθεια, επειδή το πιστεύουν οι ίδιοι; Όχι, καλοί επιστήμονες δεν δίνουν σημασία στην δικιά τους αυθεντία. Η Θεωρία Χ πρέπει να στέκεται μόνη της. Έκκληση στην αυθεντία δεν παρέχει καμία χρήσιμη υποστήριξη.
Άλλη συχνή εσφαλμένη επίκληση στην αυθεντία είναι όταν θέλοντας να υποστηρίξει κάποιος την θέση του τότε λέει ότι το υποστηρίζει και ο τάδε γνωστός, χωρίς να είναι όμως ειδικός σε αυτό. Αυτό χρησιμοποιείται κατά κόρων στις διαφημίσεις.

΄΄Επειδή ο Σάκης Ρουβάς πίνει το τάδε ποτό , τότε αυτό είναι καλό.΄΄
΄΄Είναι αλήθεια επειδή το είπε η τηλεόραση, η δασκάλα, ο Αριστοτέλης κτλ.΄΄

Ειδική έκκληση ή ειδική εξαίρεση. ( Special Pleading)

Ένα επιχείρημα με ειδική έκκληση επικαλείται ότι αιτιολόγηση για κάποιο ισχυρισμό απαιτεί ένα υψηλότερο επίπεδο γνώσεων από ό, τι ο αντίπαλός σας μπορεί να κατανοήσει, και ως εκ τούτου δεν έχει τα προσόντα για να επιχειρηματολογήσει εναντίον της. Η πιο συνηθισμένη περίπτωση ειδικής έκκλησης αναφέρεται στο θέλημα του Θεού, δηλώνοντας ότι δεν έχουμε τα προσόντα για να κατανοήσουμε τους λόγους που κάνει ό, τι κάνει (άγνωσται αι βουλαί του κυρίου ). Η ειδική έκκληση προσπαθεί να χορηγήσει ένα είδος βγες-από-την-φυλακή κάρτα ή μια εξαίρεση υποστηρίζοντας πως μια μεγαλύτερη δύναμη βρίσκεται πίσω από κάποιον ισχυρισμό:

Sterling: “Η Ομοιοπαθητική πρέπει να δοκιμάζεται με κλινικές δοκιμές.” Bombo: "Οι κλινικές δοκιμές δεν είναι επαρκείς για να δοκιμαστεί η αληθινή φύση της ομοιοπαθητικής."

Δεν έχει σημασία τι λέει ο Sterling, ο Bombo μπορεί να ισχυριστεί ότι υπάρχει γνώση έξω από την εμπειρία του Sterling ή σε ένα επίπεδο που ο Sterling δεν μπορεί να κατανοήσει, και η συζήτηση έληξε. Ο Bombo θα μπορούσε επίσης να επισημάνει ότι ο Sterling στερείται τα επαγγελματικά προσόντα για να συζητήσουν το θέμα, και έτσι ο Sterling δεν έχει δικαίωμα να κάνει κριτική.

Bombo: «Δεν είσαι ένας εκπαιδευμένος ομοιοπαθητικός, έτσι δεν αναμένω να το κατανοήσεις."

Μια ειδική έκκληση δεν κάνει καμία προσπάθεια να αντιμετωπίσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου, αλλά είναι ακριβώς μια ακόμα τακτική αντιπερισπασμού.

Ανεπίσημα στοιχεία - αποδείξεις. (Anecdotal Evidence)

Ένας από τους πιο κοινούς τρόπους για την υποστήριξη σχεδόν όλων των ειδών φαινόμενα χωρίς αποδεικτικά στοιχεία είναι μέσα από την απατηλή κατάχρηση ανεπίσημων στοιχείων. Ανεπίσημα στοιχεία είναι πληροφορίες που δεν μπορούν να ελεγχθούν επιστημονικά. Στην πράξη, αυτά συνήθως αναφέρονται ως προσωπικές μαρτυρίες και προφορικές αναφορές. Τα ανεπίσημα στοιχεία ακούγονται συχνά ενδιαφέροντα, διότι μπορεί να είναι πιο προσωπικά και μαγευτικά από το κρύα, πληκτικά πραγματικά αποδεικτικά στοιχεία. Τα ανεπίσημα στοιχεία δεν είναι εντελώς άχρηστα. Θα μπορούσατε να πείτε
"Είδαμε το πτώμα του Bigfoot στην τάδε τοποθεσία», και εάν οι πληροφορίες αυτές βοηθήσουν με την εύρεση ενός πραγματικού σώματος, τότε τα ανεπίσημα στοιχεία, ήταν τεράστιας αξίας. Αλλά, προσέξτε ότι είναι το ίδιο το πτώμα του Bigfoot που είναι το επιστημονικό αποδεικτικό στοιχείo και όχι η ιστορία του που είχε παρατηρηθεί.

"Ξέρω σίγουρα ότι υπάρχουν φαντάσματα. Ο φίλος μου, ο οποίος είναι ένα πολύ αξιόπιστο πρόσωπο, έχει δει φαντάσματα σε πολλές περιπτώσεις."

Τα ανεπίσημα στοιχεία είναι μεγάλη βοήθεια για προταθούν νέες ερευνητικές κατευθύνσεις, αλλά από μόνα τους δεν είναι αποδεικτικά στοιχεία. Όταν παρουσιάζονται ως αποδεικτικά στοιχεία ή σε αντικατάσταση των αποδεικτικών στοιχείων, έχετε πολύ καλό λόγο να είστε δύσπιστοι και σκεπτικοί.

Παρατηρησιακή Επιλογή (Observational Selection)

Η παρατηρησιακή επιλογή είναι η διαδικασία της διατήρησης του δείγματος των δεδομένων που συμφωνεί με την παραδοχή σας, και αγνόησης του δείγματος των δεδομένων που δεν το κάνει. Η παρατηρησιακή επιλογή είναι η πλάνη πίσω από φαινόμενα, όπως ψυχικές αναγνώσεις, το Σχέδιο Παγκόσμιας Συνείδησης, θεραπεία μέσω της πίστης. Η παρατηρησιακή επιλογή είναι επίσης ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται κάποιες φορές από δημοσκοπήσεις για να βγουν τα επιθυμητά αποτελέσματα της έρευνας, ρωτώντας μόνο άτομα που έχουν προδιάθεση να απαντήσουν στην δημοσκόπηση με τον τρόπο που ο δημοσκόπος θέλει.

Bombo: Το πρόσωπο του Σατανά είναι ευδιάκριτο στους καπνούς από τους Δίδυμους Πύργους.
Sterling: Και σε ένα από τα άλλα 950.000 καρέ του φιλμ, ο καπνός μοιάζει με τον Τ. 'Έντγκαρ Χούβερ, σε μια άλλη, μοιάζει με το εικονίδιο των Windows ΧΡ και σε ένα άλλο μοιάζει με ένα χάρτη του Παρισιού.

Να θυμάστε ότι ένα στο 1 εκατομμύριο δείγματα από οτιδήποτε είναι μια απίστευτη ένα-στο-εκατομμύριο πιθανότητα. Αυτό είναι απλά αναπόφευκτο, αλλά εάν η παρατηρησιακή σας επιλογή σας κάνει να αγνοήσετε τα αλλά 999.999 δείγματα, τότε είναι πολύ εύκολο εντυπωσιαστείτε .

Έκκληση στην Άγνοια (Appeal to ignorance, Argumentum ad ignorantium)

Tο Λογικό αυτό σφάλμα θεωρεί την άγνοια για κάποιο πράγμα ως απόδειξη πως αυτό δεν υφίσταται. Αν δεν καταλαβαίνω το μηχανισμό του Big Bang τότε αποδεικνύεται ότι δεν υπάρχει γνώση που να το υποστηρίζει ως δυνατότητα και ως εκ τούτου δεν συνέβη. Ότι δεν εξηγείται επαρκώς ή είναι ανεπαρκώς κατανοητό τότε είναι αδύνατο.

Starling: «Είναι εκπληκτικό ότι η ζωή προέκυψε μέσα από την τυχαία διαμόρφωση των αμινοξέων στην «αρχέγονη σούπα››."
Bombo: "Λίγο πολύ καταπληκτικό. Δεν μπορώ να φανταστώ πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί? Ο Δημιουργισμός είναι το μόνο ενδεχόμενο."

Χρησιμοποιώντας την απουσία αποδείξεων ως απόδειξη της απουσίας είναι μια κοινή έκκληση την άγνοια. Οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι τα “φώτα του Phoenix“ δεν θα μπορούσαν να ήταν απλές φωτοβολίδες, γενικώς δεν καταλαβαίνουν, ή δεν θέλουν να ακούσουν τα εμπεριστατωμένα αποδεικτικά στοιχεία. Η γενική εκλαϊκευμένη κατανόηση τους για το πώς φαίνονται οι φωτοβολίδες ,μοιάζει να έρχεται σε αντίθεση με αυτό που βλέπουν στις φωτογραφίες, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούν μια έκκληση στην άγνοια ως απόδειξη ότι φωτοβολίδες δεν ήταν η αιτία.

Ανακολουθία (Non -Sequitur)

Από τη λατινική φράση για «δεν ακολουθεί», μια ανακολουθία είναι μια προφανής και χαζή προσπάθεια να δικαιολογήσει έναν ισχυρισμό με μια άσχετη υπόθεση. Η ανακολουθία ξεκινά με ένα συλλογισμό που ακούγεται λογικός με την ελπίδα ότι θα συμφωνήσετε μαζί του και στο συμπέρασμα, που δεν έχει καμία σχέση με αυτό. Η πρόταση διατυπώνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ακούγεται σαν να πρέπει να δεχθείς και τις δύο ή καμία:

"Οι μεγαλοεταιρίες είναι κακές, έτσι ο βελονισμός είναι καλός."
"Η κυβέρνηση είναι κακή, άρα τα ATIA είναι εξωγήινα διαστημόπλοια."
"Ο Αλλάχ είναι μεγάλος, έτσι όλοι οι Χριστιανοί θα πρέπει να σκοτωθούν."

Επιστημονικά, χρειάζεται κάτι παραπάνω από μια απλή σύνδεση δύο φράσεων με τη λέξη "άρα" για να επιστήσει μια έγκυρη σχέση. Άρα ανακολουθίες δεν είναι έγκυρες για να αποδειχθεί κάτι επιστημονικά.

Εκ τον Υστέρων (Post Hoc)

Η ιδέα ότι κάποιο γεγονός, πρέπει να έχει προκληθεί από ένα συγκεκριμένο γεγονός νωρίτερα, απλά επειδή συνέβη αργότερα, είναι: post hoc ergo propter hoc , " κατόπιν τούτου, άρα εξαιτίας τούτου ". Η υπόθεση του αιτίου και αιτιατού είναι το είδος του προτύπου που το μυαλό είναι εκπαιδευμένο να αναζητεί, και έτσι μπορούμε να τα βρούμε παντού. Πήρε κάποιος ένα ομοιοπαθητικό φάρμακο, και μετά ο καρκίνος του γιατρεύτηκε , συνέβη το ένα μετά το άλλο, και έτσι η εσφαλμένη υπόθεση είναι ότι η ομοιοπαθητική προκάλεσε την ύφεση.

Starling: "Αγόρασα αυτό το αυτοκίνητο από εσάς, και το καλοριφέρ έχει σπάσει."
Bombo: "Δούλευε πριν να το αγοράσετε, έτσι θα πρέπει να το σπάσατε εσείς."

Ο Bombo βλέπει ότι η ζημιά συνέβη αφού ο Starling έκανε την αγορά, έτσι υποθέτει ότι προκάλεσε η μία την άλλη. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σοβαρός λόγος για μια τέτοια συσχέτιση. Ο συνδυασμός Post Hoc με την παρατηρητική επιλογή, ευθύνονται σχεδόν εξ ολοκλήρου για τη διάδοση των εναλλακτικών θεραπειών και για την εξάπλωση της πίστης στις ψυχικές δυνάμεις.

Σύγχυση της συσχέτισης και αιτίας (Confusion of Correlation and Causation)

Συνδέεται στενά με την ‘εκ των υστέρων’ αλλά λίγο διαφορετική, είναι η σύγχυση του συσχετισμού και της αιτίας. Όταν υπάρχει συσχέτιση, αλλά ακόμα δεν υπάρχουν σαφή και έγκυρα στοιχεία, έχουμε μια πιο πειστική σύγχυση.

Starling: "Οι κινέζοι καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες ρυζιού.
Bombo: "Συνεπώς, η κατανάλωση του ρυζιού πρέπει να προκαλεί μαύρα μαλλιά."

Λόγω της φύσης της κινεζικής γεωργίας υπάρχει πράγματι μια παγκόσμια συσχέτιση μεταξύ της κατανάλωσης ρυζιού και χρώμα των μαλλιών. Αυτό είναι ένα τέλειο παράδειγμα για το πώς η απλή συσχέτιση μπορεί να οδηγήσει εσφαλμένα σε μια λάθος αιτιολόγηση.

Κατήφορος (Slippery slope)

Ένα επιχείρημα ολισθηρού κατήφορου προϋποθέτει ότι κάποια αλλαγή θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε ακραίες υπερβολικές συνέπειες. Αν σας δώσω ένα μπισκότο τώρα, θα περιμένετε ένα μπισκότο κάθε πέντε λεπτά, γι’ αυτό δεν πρέπει να σας δώσω μπισκότο.

Starling:"Θα πρέπει να είναι παράνομο να πωλούνται εναλλακτικές θεραπείες που δεν δουλεύουν."
Bombo: «Αν αυτό συμβεί, κάθε ομάδα θα μπορούσε να καταστήσει παράνομη την πώληση οποιουδήποτε προϊόντος που δεν της αρέσει."

Δεν έχει σημασία τι προτείνει Ο Starling, ο πολλαπλασιασμός επί δέκα ή εκατό είναι πιθανώς μια κακή πρόταση. O Bombo μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα ‘κατηφορικό’ επιχείρημα για να μετατρέψει κάθε πρόταση που κάνει ο Starling σε μια συνταγή για καταστροφή.
Ο ”κατήφορος” είναι ίσως το πιο κοινό υποσύνολο της μεγαλύτερης πλάνης, του επιχειρήματος για δυσμενείς συνέπειες, που είναι η πρακτική της εφεύρεσης σχεδόν κάθε τρομερών συνεπειών για το επιχείρημα του αντιπάλου σας:

Starling: "Θα πρέπει να διαγραφεί το ‹‹Υπόσχομαι στο Θεό›› από τον όρκο του πρωθυπουργού.
Bombo: "Σε περίπτωση που συμβεί αυτό, θα γίνει κόλαση. Φοιτητές θα κάνουν σεξ στους διαδρόμους, σχολικοί πυροβολισμοί θα γίνονται καθημερινά, και θα γίνουμε ένα έθνος προσκυνητών του Σατανά."


Brian Dunning
Μετάφραση: Αγαπίδης Κυριάκος

Για να το ακούσετε ή διαβάσετε στα Αγγλικά καντε κλικ εδώ

Ο κόσμος των Σφαλμάτων Λογικής Μέρος 2

Συνεχίζουμε το ταξίδι μας μέσα από την ζούγκλα των σφαλμάτων λογικής. Γι΄αυτό ακονίστε την μανσέτα σας και ακολουθήστε καθώς κόβουμε μέσα από όλον αυτόν τον χαμό. Προηγουμένως ασχοληθήκαμε με κάποια από τα πιο διαδεδομένα σφάλματα λογικής που χρησιμοποιούνται από αυτούς που υπερασπίζονται κάτι το οποίο δεν υποστηρίζεται από αποδεικτικά στοιχεία, όπως οι περισσότερες ψευδοεπιστήμες και θεωρίες συνωμοσίας. Ευελπιστούμε πως η εξοικείωση με αυτά τα σφάλματα θα σας βοηθήσει να τα εντοπίζετε εύκολα σε μία συζήτηση. Γιατί όταν τα καταλαβαίνετε και τα επισημαίνετε στον συνομιλητή σας, πολύ συχνά του αφαιρείτε τα εργαλεία από τα οποία εξαρτάται ως επί των πλείστων. Αν είναι να έχετε μια σοβαρή συζήτηση, πρέπει να χρησιμοποιήσετε έγκυρη επιχειρηματολογία. Μην πιάνεστε από αυτές τις πλάνες λογικής.

Αποκλεισμένη Μέση (excluded middle)

Το επιχείρημα της αποκλεισμένης μέσης υποθέτει πως μόνο δύο υπερβολικά άκρα είναι δυνατά, όταν στην πραγματικότητα, μια πιο μέση λύση ή αποτέλεσμα είναι πιο δυνατό ή επιθυμητό. Ένα παράδειγμα αποκλεισμένης μέσης λύσης είναι το εξής: Είτε όλες οι πιθανές θεωρίες της δημιουργίας του κόσμου θα πρέπει να διδάσκονται στο σχολείο, είτε καμία. Αυτές οι δύο δυνατότητες ακούγονται τρομακτικές και μπορούν να πείσουν κάποιον να επιλέξει το λιγότερο κακό και να επιτρέψει να διδάσκονται θρησκευτικές ιστορίες δημιουργησμού μαζί με την επιστημονική θεωρεία. Στην πραγματικότητα όμως η μακράν πιο λογική μέση λύση, δηλαδή να διδάσκεται επιστήμη στα επιστημονικά μαθήματα και θρησκεία στα θρησκευτικά, δεν προσφέρεται.
Η αποκλεισμένη μέση είναι πιο γνωστή και ως: reduction ad absurdum , υποβιβασμός στο αφελές. Ο Bertrand Russell έδειξε πως μια αφελής υπόθεση μπορεί εφαλμένα να χρησιμοποιηθεί για να υποστηρίξει ένα επιχείρημα.

Starling: Δεδομένου ότι 1=0, απόδειξε πως είσαι ο Πάπας.
Bombo: Πρόσθεσε 1 και στα δύο μέλη: 2=1, το μέρος που περιέχει εμένα και τον Πάπα (το αριστερό) έχει δύο μέλη, αλλά 2=1 οπότε έχει ένα μέλος μόνο. Άρα είμαι ο Πάπας.

Απλά να έχετε υπόψη σας πως αν ο συνομιλητής σας κάνει υποθέσεις που είναι τραβηγμένες και υπερβολικές, αποκλείει την λιγότερο υπερβολική μέση. Μην τσιμπάτε!

Στατιστικές μικρών αριθμών (Statistics of Small Numbers)

Πρέπει να κάνει κανείς μαθήματα στατιστικής για να καταλάβει τις στατιστικές και νομίζω πως αυτό που θα εκπλήξει τους περισσότερους είναι το μέρος που αφορά το μέγεθος του δείγματος. Δεδομένου έναν πληθυσμό συγκεκριμένου μεγέθους, πόσους πρέπει να ρωτήσεις για να έχει αποτελέσματα με νόημα; Έκανα κάποτε κάποια μαθήματα στατιστικής, αρκετά για να καταλάβω πως πρακτικά όλες οι δημοσκοπήσεις στο internet ή στις ειδήσεις ή στην εφημερίδα, είναι μαθηματικά χωρίς αξία. Αλλά πάει πολύ πιο μακριά από απλές δημοσκοπήσεις. Το να βγάζει κανείς συμπεράσματα από δείγματα δεδομένων τόσο μικρά που δεν έχουν νόημα είναι συνηθισμένο στις ψευδο-επιστήμες. Διαβάστε πως ο Bombo βγάζει κακά συμπεράσματα από δείγματα μικρού μεγέθους.

-Μόλις έριξα εξάρες! Αυτά τα ζάρια είναι γούρικα.
- Ο γείτονάς μου είναι μορμόνος και πίνει κρασί, οπότε μάλλον οι περισσότεροι μορμόνοι δεν ακολουθούν την παράδοση του να μην πίνουνε αλκοόλ.
-Πήγα σε ένα χειροπρακτικό και νιώθω καλύτερα άρα η χειροπρακτική δουλεύει.

Ύπουλες Λέξεις (Weasel words)

Δίνοντας σε ένα αμφιλεγόμενο θέμα, όπως ο Δημιουργισμός( Creationism) ένα πιο ωραίο όνομα όπως ‘’Ευφυής Σχεδιασμός’’(Intelligent Design) είναι μια τακτική χρησιμοποίησης ύπουλης λέξης. Το να ονομάσει κανείς τις θεωρίες συνωμοσίας για την επίθεση στους δίδυμους πύργους ‘’αναζήτηση της αλήθειας είναι ένα ακόμα παράδειγμα. Το κίνημα αυτό δεν έχει να κάνει πραγματικά με καμία αναζήτηση της αλήθειας αλλά παρόλα αυτά, δίνοντας τέτοιο όνομα, υποστηρίζουν πως αυτό κάνουν. Οι ‘’ύπουλες λέξεις’’ χρησιμοποιούνται και ως προτάσεις, πχ: «Έχει προσδιοριστεί» ή «Έχει αποδειχθεί» ή «Είναι προφανές πως», υπονοώντας πως κάποιος ισχυρισμός υποστηρίζεται από δεδομένα χωρίς όμως να αναφέρεται τίποτα για την φύση τους.

Πλάνη του αποτελέσματος (Fallacy of the Consequent )

Η δημιουργία σχέσης υποκατηγορίας μεταξύ γεγονότων προς την λανθασμένη κατεύθυνση λέγεται πλάνη του αποτελέσματος. Όλες οι μορφές καρκίνου είναι ασθένειες αλλά δεν είναι όλες οι ασθένειες καρκίνος. Το να υποστηρίζεις πως αν είσαι άρρωστος τότε έχεις καρκίνο είναι μια πλάνη του αποτελέσματος. Διαβάστε πως ο Bombo ρίχνει το φταίξιμο για την αποτυχία ίασης του Sterling στο γεγονός πως ο Sterling δεν πήρε ένα συγκεκριμένο γιατροσόφι, αγνοώντας το αν ήταν κατάλληλο για την αρρώστια του ή όχι.

Sterling: Πεθαίνω από βουβωνική πανώλη.
Bombo: Δεν ήπιες αρκετή φραπελιά.

Ακόμα και αν υποθέσουμε πως η φραπελιά προστατεύει όντως από κάποιο νόσημα, πάλι δεν μπορούμε να υποθέσουμε πως προστατεύει από όλα τα νοσήματα. Έτσι ο Bombo εσφαλμένα υποστηρίζει πως η ασθένεια του Sterling είναι αποτέλεσμα του ότι δεν ήπιε φραπελιά.

Παραγεμισμένη Ερώτηση (Loaded Question)

Η παραγεμισμένη ερώτηση είναι και γνωστή ως πλάνη των πολλαπλών ερωτήσεων ή Plurium Interrogationum. Αν θα ήθελα να σας αναγκάσω να απαντήσετε μια ερώτηση με έναν συγκεκριμένο τρόπο, τότε μπορώ να τυλίξω την ερώτηση με άλλη μια που προσφέρει δύο επιλογές όπου και οι δύο απαιτούν την απάντηση που εγώ θέλω στην ερώτηση. πχ.:

-Είναι πρώτη φορά που σκότωσες κάποιον ;
-Πάντα αμφισβητούσες την αλήθεια της Βίβλου;
-Είναι καλά που δεν χρειάζεται να κάνεις μπάνιο;

Όποια ερώτηση απαντήσεις , απαντάς αυτό που θέλω. Το ότι έχεις σκοτώσεις κάποιον, ότι αμφισβητείς την αλήθεια της Βίβλου, ότι δεν κάνεις μπάνιο. Πολλαπλές ερωτήσεις δεν πρέπει να τις ανεχόμαστε και βεβαίως δεν πρέπει να τις απαντάμε.

Κόκκινη Ρέγκα ( Red Herring)

Μια ‘’κόκκινη ρέγκα’’ είναι μία τακτική αντιπερισπασμού για να τραβήξει την προσοχή από το πραγματικό θέμα. (Υποθετικά σέρνοντας μια ρέγκα αντίθετα από τον δρόμο μια αλεπού ή σκύλος θα χάσει την προσοχή του από τον πραγματικό του στόχο.). Η τακτική αντιπερισπασμού ‘’κόκκινη ρέγκας’’ είναι μια από τις αγαπημένες των υποστηρικτών των θεωριών συνωμοσίας.

Starling: O άνθρωπος πάτησε στο φεγγάρι το 1969.
Bombo: Αλλά δεν το θεωρείς περίεργο που ο Werner von Braun πήγε στην Ανταρκτική μόλις λίγα χρόνια πριν;

Sterling: Η επίθεση στους δίδυμους πύργους οργανώθηκε από ισλαμιστές τρομοκράτες.
Bombo: Αλλά δεν το βρίσκεις περίεργο πως ο Dick Cheney (αντιπρόεδρος των ΗΠΑ την περίοδο εκείνη) έχει επιχειρησιακά συμβόλαια στην Μέση Ανατολή;

Οι ‘’κόκκινες ρέγκες’’ είναι λογικά σφάλματα διότι δεν λένε τίποτα για το θέμα υπό συζήτηση, αλλά απλά το παραβλέπουν και αποπροσανατολίζουν, Αλλά με αυτήν την τακτική δίνουν την εντύπωση πως η αλήθεια βρίσκεται αλλού. Η ‘’κόκκινη ρέγκα’’ χρησιμοποιείτε αντί αποδεικτικών, εξαιρετικά πολύ συχνά στην υποστήριξη θεωριών συνωμοσίας.

Απόδειξη με καταιγισμό (Proof by Verbosity)

Η τακτική του να σε φορτώνουν με τόση πολύ πληροφορία και κυρίως παραπληροφόρηση που είναι αδύνατο να απαντήσεις λέγεται απόδειξη με καταιγισμό ή ‘’βομβαρδισμό’’. Για να κερδίσω ένα debate ή μια συζήτηση δεν χρειάζεται να έχω στοιχεία και αποδεικτικά, αν μπορώ να σου πω τόσα πολλά πράγματα που να μην μπορείς να απαντήσεις σε όλα.
Αυτή η τακτική είναι η αγαπημένη των υποστηρικτών των θεωριών συνωμοσίας. Τα υπέρογκα ποσά παραπληροφόρησης και άσχετων πραγμάτων που πασάρονται δίνουν την εντύπωση πως η θέση τους έχει λεπτομερώς ερευνηθεί και πως υποστηρίζεται από πολλά στρώματα αποδείξεων. Κάθε ένα από αυτά είναι πιθανότατα μια ‘’κόκκινη ρέγκα’’, αλλά από την στιγμή που είναι τόσα πολλά είναι σχεδόν αδύνατο ( και άσκοπο) να απαντήσεις με ευφυή τρόπο σε όλα. Έτσι φαίνεται πως η θέση τους είναι σωστή και αλεξίσφαιρη. Μπορεί να είναι αδύνατο να κατασκευάσεις ένα λογικό και δομημένο επιχείρημα με καταιγισμό, αλλά σίγουρα είναι εύκολο να φτιάξεις ένα που είναι σχεδόν αδύνατο να του αντιτεθείς.

Δηλητηρίαση του Πηγαδιού (Poison the well)

Όταν αρχίζοντας τα σχόλια σας με έναν υποτιμητικό χαρακτηρισμό για τον αντίπαλό σας ή τη θέση του, κάνετε ό, τι λέγεται δηλητηρίαση του πηγαδιού. Ένα γνωστό παράδειγμα είναι ο τρόπος που οι υπέρμαχοι του Ευφυούς Σχεδιασμού ‘’δηλητηριάζουν το πηγάδι’’ αναφέροντας την Θεωρία της Εξέλιξης ως Δαρβινισμό, σαν να είναι μία αφοσίωση σε ένα συγκεκριμένο ερευνητή. Ή:

"Και τώρα ας ακούσουμε τα ίδια παλιά επιχειρήματα σχετικά με το γιατί θα πρέπει να πιστεύουμε πως τα ΑΤΙΑ προέρχονται από το διάστημα."
"Η γνωστή μέντιουμ Sylvia Browne μας λέει στο νέο βιβλίο της."

Πλάνη της ‘’Μόδας’’ (bandwagon Fallacy)

Επίσης γνωστό ως populum ad Argumentum (έκκληση στις μάζες) ή επιχείρημα από συναίνεση, η πλάνη της μόδας αναφέρει πως αν όλοι οι άλλοι το κάνουν, θα πρέπει να είναι έτσι. Αν οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν κάτι ή να ενεργούν με συγκεκριμένο τρόπο, θα πρέπει να είναι σωστό.

"Όλοι γνωρίζουν ότι ο O.j. Simpson ήταν ένοχος. Έτσι θα πρέπει να ήταν φυλακή."
"Πάνω από 700 επιστήμονες έχουν υπογράψει την ‘Εναντίωση στο Δαρβίνο’, έτσι θα πρέπει να επανεξετάσετε την πίστη σας στην Εξέλιξη."

Σκεφτείτε πόσες υπερφυσικές πεποιθήσεις έχει η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού και η επιπολαιότητα της πλάνης αυτής έρχεται στο προσκήνιο. Η πλειοψηφία μπορεί κάποιες φορές να έχει δίκιο, αλλά είναι ελάχιστα αξιόπιστη.

Εδώ ολοκληρώνεται η ματιά μας στις πλάνες λογικής. Φυσικά υπάρχουν πολλές άλλες αλλά αυτές εδώ είναι οι πιο μεγάλες και οι υπόλοιπες είναι υποκατηγορίες ορισμένων από τις παραπάνω. Μάθετε αυτές τις πλάνες, εξοικειωθείτε με αυτές. Θα διαπιστώσετε πως μπορείτε εύκολα να τις αναγνωρίσετε σχεδόν σε κάθε συζήτηση που κάνετε καθημερινά. Τότε σταματήστε και ζητήστε επιχειρήματα χωρίς να στηρίζονται σε σφάλματα λογικής. Με αυτόν τον τρόπο εξαλείφετε τα επιχειρήματα από τους περισσότερους υποστηρικτές πραγμάτων που δεν βασίζονται σε πραγματικά αποδεικτικά στοιχεία.





Brian Dunning
Μετάφραση: Αγαπίδης Κυριάκος
Ακόυστε το ή διαβάστε το στα Αγγλικά